Unha investigación da USC destaca o poder que ostentaban as fidalgas e burguesas na Compostela medieval

Unha investigación pioneira da Universidade de Santiago de Compostela (USC), dirixida pola doutora en Historia Medieval María Luz Ríos Rodríguez, pon de relevo o papel fundamental que desempeñaron as mulleres fidalgas e burguesas na sociedade medieval de Compostela. O estudo, recollido no libro Mujer, vida y memoria en la Compostela medieval, publicado recentemente por Edicións USC, revela que estas mulleres non só exhibían o seu elevado status social a través de xoias, vestimentas luxosas e monumentos funerarios, senón que tamén xogaban un papel crucial na asistencia social e na preservación da memoria familiar.

María Luz Ríos, que culminou a súa traxectoria como catedrática de Historia Medieval na USC, realizou unha análise exhaustiva dos documentos da época para destacar a influencia das mulleres das familias máis prominentes da cidade, un aspecto da historia que, ata hai pouco, non fora suficientemente explorado pola historiografía. Segundo a investigadora, as mulleres fidalgas e burguesas de Compostela mantiñan sólidas relacións sociais e eran plenamente conscientes do seu status, utilizando a súa imaxe para transmitir o seu poder e posición na sociedade. A súa elevada condición social manifestábase en detalles coma as xoias e adobíos que portaban, as súas vestimentas ou a elección dos lugares onde residían e, finalmente, onde eran enterradas, ás veces con monumentos funerarios que resaltaban a súa importancia.

O libro subliña que estas mulleres non se limitaban a gozar do seu status, senón que tamén se preocupaban polas persoas menos afortunadas da súa comunidade. Promovían obras de asistencia social e fundacións relixiosas, como igrexas e mosteiros, que non só beneficiaban á sociedade, senón que tamén aseguraban a preservación da súa memoria e a da súa liñaxe. Este compromiso coa caridade estaba estreitamente ligado á súa busca de salvación espiritual, nunha época na que a relixión xogaba un papel fundamental na vida tanto individual como social. Ademais, as súas mandas testamentarias a miúdo incluían doazóns para os desfavorecidos, reflexo da súa responsabilidade social.

A investigación tamén destaca casos específicos de mulleres que deixaron unha pegada indeleble na historia de Compostela. Un exemplo é o de Maior Aras, que financiou obras públicas relacionadas coa condución de augas, beneficiando á cidadanía en xeral, pero tamén ás súas propias propiedades, xa que posuía hortas fóra das murallas da cidade que se beneficiaban do rego. Este tipo de accións demostra que, aínda que estas mulleres tiñan intereses persoais, tamén consideraban o benestar da comunidade.

No entanto, o poder que estas mulleres exercían sobre os seus bens e propiedades comezou a diminuír a partir do século XIII coa implantación do dereito romano, que introduciu normas menos equitativas para a distribución das herdanzas. Este novo sistema permitía mellorar a situación dun herdeiro en particular, que adoito era un varón, reducindo así o control das mulleres sobre os seus bens. Aínda así, hai casos que desafían esta tendencia, como o de Sancha Martín de Tudela, que outorgou unha mellora á súa filla María, demostrando que algunhas mulleres aínda conseguían manter certo grao de influencia sobre a distribución das súas propiedades.

O estudo tamén examina o papel destacado das mulleres no complexo sistema de asistencia social da Compostela medieval. Xunto ás iniciativas promovidas pola Igrexa e os monarcas, as mulleres das clases altas, tanto fidalgas como burguesas, xogaron un papel crucial na atención das necesidades da poboación máis vulnerable, que incluía viúvas, orfos, pobres e peregrinos. Un exemplo significativo é o de Elvira Pego, que xestionaba o Hospital Maior de Santiago a finais do século XV, un establecemento clave na asistencia social da cidade.

Na segunda parte do libro, María Luz Ríos presenta a historia de varias mulleres compostelás que destacaron pola súa contribución á sociedade. Unha delas é Teresa Sánchez de Ulloa, esposa do cambista Pedro Vidal, cuxo matrimonio ilustra a alianza estratéxica entre a burguesía e a fidalguía, unha unión que permitía aos burgueses beneficiarse dos privilexios das familias nobres, como a exención do pagamento de impostos. Outra figura destacada é a de Leonor González, quen erixiu unha capela no cemiterio de Santiago, na Quintana de Pazos, cuxo tímpano se conserva hoxe no Museo da Catedral, un símbolo do seu legado.

Tamén merece mención Teresa Sánchez de Gres, unha santiaguesa que, a través do seu matrimonio, estableceu vínculos coas terras de Deza e Orcellón. Aínda que outorgou testamento en Santiago, non esqueceu no seu legado ao clero pobre e aos campesiños desas bisbarras, demostrando un compromiso duradeiro coa súa terra de orixe. Por último, Marina Fernández de Tudela é destacada como «unha muller de extraordinaria determinación» que, en 1333, fundou un hospital para pobres en Santiago, na zona de Santa Cristina da Pena, dotándoo con rendas provenientes de propiedades situadas arredor da cidade.